Read more







Tonzang Ukpi Pu Hau Cin Khup Tangthu

-----------------------------------------

Kumpi te in Tonzang khua a simmawh uh a ni 3 ni ciangin Ukpi teng leh Upa teng kaikhawm a, "Kam Hau gam a vai lianpen kua a hiam," ci-in a dot ciangin a U a naute in," Hau Cin Khup hi,"ci-in dawng uh hi, Mikang khempeuh in Hau Cin Khup hi a cih hangun Kumpi te in umlo uh hi bang hang hiam cih leh a mah pen mi genthei khat hi a, nik ten phei tuam puan cih te a gina, a nei loh banah, a ci a sa keu-in, nasem mi khat a hih manin Hausa pi
dingin umlo uh hi, a hizong in a dot khempeuh in Hau Cin Khup mah ding hi, ci uh a hih mani, 1891 Febuary 23 ni-in Kumpi te in Hau Cin Khup mat bawl uh hi, ( Bang hang hiam cih leh Kumpi te in a mat ding alau manun a thuak hangin phamawh kei cihna tawh a sia lam sang ciangin. Hau Cin Khup a ngawh uh a hihi, hamphat na khat hi leh. Hau Cin Khup hi ci-in gen lo ding uh hi.)

Tua ciangin Kumpi te in Hau Cin Khup Yangon lamah paipih suk ding in ki thawi uh a, a mahzog a nungta a khua lam tungkik in ki lam en nawn lo a hih manin, a it mah'' a nu leh nau numei 2 geel hi bangin la na phuah pah hi:-

( a ). Na zua laang lam cianlai leh awhkhi mintang ciaului luumsuang zah a vuum na ngai nam aw,
( b ). Ka tawi zaang ni tui aw e, kamkei' lamtan zaang gam gil ai bang na man tak ding aw e," a ci hi.

A Pu Hatzaw beh te Pu Phut Vum leh, Buansiing behte, Pu Luansuak in Zui-in a innah a nu Tel Ciin leh anau numei gel leh khaw Cin' tanu Vum Za Cing te bek nusia-in lungnuam lo pipi-in paikhiat san hi,

Tedim a tun ciangin a ma omloh sungin Phut Vum in vaihawm sak in, Hau Cin Khup nu leh a naute vak na dingin tuk tha khal tha ih piak sangin an lawh ta khat tek pia leng nungta zo zaw ding uh hi," ci-in a khua a tui thukim in an lawh ta khat ciat tuk tha khal tha tangin a na pia uh hi...

2.Hau Cinkhup”neu lai sung:
Hau Cinkhup a neu laitakin apa Haupum in nusia baih ahih manin,a nu pen abeh a phung in a deihsak loh ahih si tawh, annek tuidawn takpi zong kuamah in pia nuam lo uhhi.

Tua hunin Hau Cin Khup te Tedim ah a ten laitak uh hia,annek tuidawn ahaksat ciangin, Saizaang, Dimlo, Lamzaang, khawngah gatam khawng ngenin nungta uh hi.Apate leh abeh aphung a u anau in don mello ahihman in, azon tawmbek uh tawh nungta a tagah migenthei mahmah inn sung pan a khangkhia ahihi.

Tonzang ah Kumpi in a matbawl laitak in abeh aphung a si ding a apiak uh ahih manin nungta a hong ciah kik ding kuamah in lamen lo uhih.

3.Yangonah paipih suk:
Tedim atunciang in ,anlim tuilim tawh vak uh hi, a an nektui dawn hoih ahih manin amel a sa hongzol pian pah hi. Tua ciangin Yangon paipih suk uha , Governorpa” kiangah puak uh hi.Kha 5 sung akepkhit ciangin Governapa in, “Na pu napa kua hi a, kua beh nahiam?” ci-in a dot leh aman gen ngamlo hi. A gen ngamloh na la hih bangin na phuak hi.

(a)Sim salin vapai inge zaanggam lei-ah,kua tawina hiam na phung min sial aw ci e,
(b)Tutawm hi leng ka phung minsial ve ninge, ka pianna ni bang luun e sial ngam la”nge..” aci hi.
Kha 5 sung kumpi innah a om sungin khuapi tuamtuam leh galvan tuamtaum te etpih kawikawi hi. Governorpa in Hau Cin Khup kiangah thu dong kikik a, “Hau Cin Khup aw bang deih na hiam,” ci-in adot ciangin ka pu Kamhau” gammah ka deih hi,” ci-in dawnghi. “Napu napa kua hi a na beh kua ahiam?” ci-in dongkik a , Kapu Kamhau, kapa Haupum, Ka beh Sukte,” ci-in dawng hi.

Tuang ciangin Governorpa in, “Kamhau inn luah ding taktak mah na hiam?.”a cih leh, “Hi mah ing,” ci hi. “Khamtung gamah kihtak na nei hiam?” ci-in a dot ciangin, “Kuamah ka kihtak khat zongom kei,” ci-in dawnghi. “Tua ahih leh Tedim gam teng na uk zo tatak ding hiam,” ci-in a dot kik ciangin , “ Uk zo mah ning,” ci pah lian hi. Hih thu teng a dot khit nginngei ciangin kumpi in muang zo nai taktak lo ahih manin a tuamtuam tawh ze-et lai uh hi.

4. A ki ze-et na:
Kumpite in Hau Cin Khup aw sakol tungah na tuang ngam dinghiam? Ci-in a dot ciangin, khat vei beek zong sakol tungah tuang ngei nailo hi napi in, “Tuang ngam mah ning sakol khat hongpia un,” ci-in sakol khat apiak uh leh amah zong tha khatin tuangto in taisak pah vingveng hi. A kan ding mun 12 ah ki koih a, tua teng a kan gaih khit ciangin kia lo-in tungkik hi.

A tuangtuangte” sangin siam zaw hi. Tua khit ciangin mun 10-ah pi 4 ciangta a kan ding bawl uh a, tua teng kia lo-in kan thei lai hi. Tua bang a kumpit in ze-etna a bawl khit uh ciangin a hanna a ze-et na-in Saphu tawh a ki bang a kihtak huai mahmah ganhing khat a nungah dlehsak uh hi. Tua ganhing kihta dektak hi napin a topa in a hatthot ciangin laulo-in hong hang kik hi. A om zia leh a gamtat luhek zia amuh ciangun kumpite in muang mahmah uh hi. Tonzang gam a om lai bang lo-in Kumpi” innah anlim hong nek hongdawn ciangin a mel a sa hoihin , apilna mahmah zong khang semsem hi.

5.Ukna Za kipia:
Kumpite in a muan mahmah khit ciangin, “Hau Cin Khup aw bang deih na hiam?” ci-in dong kik uh a, “Kapu kapa kamhau”gam leh a kaih ngeina teng deih pen ing,” ci-in dawng pah hi. Tua ciangin Governorpa in zong , “ Tua ahih leh na pu napa” gam sungah Ukpi sem inla na pu napa” siah teng kai in,” ci-in Ukpi suah na lai pia hi.

Tua bangin Ukpi suahna lai apiak khit ciangin , Governorpa in A.D.1891 June 10 ni-in galkap tampi tawh kha to sak in hong ciah a,AD.1891 June 20 ni-in Khamtung hong tungto hi. Tua ciangin Thangpi-ah, AD. 1891 June 23 ni-in, Sukte, Sihzang Ukpite leh, Capt,Rose” makaihna England Kumpi tawh sial khat go-in ,Kilemna thuciam a nuai a bang in hong bawl uhhi.

1. Tuni a kipanin gal leh sa-in kuamah kinei nawnlo ding hi hang.
2. Englian Kumpi in galhat sa hat a tuah leh thatang mah tawh huhding.
3. Zo mite” kisap na England Kumpi in vaihawm sak dinghi.
4. Ukpi ukna gam ciatah pupa kaih ngei siah teng kai dinghi.
5. England kumpi in phiangsiah bek la ding a, Ukpite in England kumpi khut nuai-ah gam uk dinghi, ci-in a tung a Thuciam teng lungkim takin hongbawl khit dikdek ciang un, Hih bang in kiciam na hong nei uhhi.

“Tuni a kipanin, Lumsan teisan tawh kithat kiman nawnlo ding hi hang, Simmi malmi”ta, Mangkang mangvom ta, a ki that a kiman om thei nawnlo ding hihang, tua bang a kithat a kiman ih om a aciampel ih om leh taiteh muat, sasin muatin muatding hi hang, hih samual pulh bangin ih minam pulh ding hi hang, ni hong kiat leh a kido, tui hong to luan leh a kido hi pan bek ni, ci-in Sial sisan sungah sialmei diahin khat leh khat si ki thehin sisan tawh kiciamna bawl uh hi”

Tua hun a kipanin Englandte khut nuai ah ki om hi. Thangpi panin galkapte in Tonzang dong ah kha uh hi. Tua bang a Hau Cin Khup Ukpi za tawh Tonzang hong tun ciang in Pu tuah Khawthang in la khat na phuah a;
(a)Zaangsim sal al bang mangsa ngaliam vontawite bange
(b)Ka gal dot a Thangmual nongsuah, sinlai thelnah leengbange,

Hau Cin Khup in Governorpa” lai Tedim vuandokpa a lah ciangin, amahzong thakhat thu-in vaihawm pah a, Zomi,Thahdomi leh a u anau khawmin aiin ah Ukna pawi ba bawl sak hi.Vuandokpa in, “ Tu-in hih lai a omsa Hausa khempeuh in hoihtak in a ngai un, Kamhau”gamsung a tengkhempeuh in mun tuamtuam panin siahkai m thei nawn lodinghi.

Hau Cin Khup bek in Siahkai thei dinghi. Kumpi panin mangmu hong ki la bek ding a, siah tawh kisai peuhmah Hau Cin Khup lobuang kua mah dangin tawithei lo,la htei lo ding hi uh teh.”
Ci-in a gen ciangin Mawngken a teng Thuamlian lungkim lo-in ding to a, “ Ko zong ka khua ciat panun siah kai a nungta hilo ka hi uh hiam? Kapa Kamhau in hongpiak sa ahih manin ko bangtawh nungta ding kei vuam?” ci-in a dot ciang in Vuandokpa in, “ Hau Cin Khup” tungah na ngen unla lungkim a hongpiak leh na ne bek un,” ci-in thupia hi.

Hau Cin Khup a tagah lai-in a simmawh uh bang nawnlo-in,Ukpi-ah hongom ciangin amai -ah tang takin kuaman thu gen ngam nawnlo uhhi. Tua nung a kum kik ciangin Kumpite in gamgi bawlsak in uk sak hi.AD.1892 kum ciang in Hau Cin Khup leh Ciin Za Niang kiteng uha, sa-aihna abawl uhhi. England kumpi in gal tuamtuam a neih ciangin,Thangmual a akiciam na om bangin huh kawikawi a, England kumpi in Germany gal a do laitak un Piantit a pai ding mi khopsak hi. Sukte leh Sihzang in Myo-ok a suam lai in zong kumpi panin panpih hi.

A.D.1919 Kum Kuki Thahdo gam simna-ah kumpi in huh in galzawhpih hi. A.D 1918 kumin Khalkha gal hong omciang in, a ukna gampanin thaulawng 2700 khawmin Kumpi na ap hi. Leitung galpi masa hunin kumpi huhna sum Rs.1150?- pia hi cih thu Rundull ciaptehna na om hi. Tua bangin England kumpi na huh den a hihman in, Kumpi in zong pahtawina letsong tuamtuam na pia hi.

A.D 1913 kumin sial 51 tawh tonga , songphut hi.Khua lui panin khua thakah A.D 1925 kumin kituah a, sial 25 tong kikin, a neih lui songte tuahin phut kawm hi.

AD 1874 kumin Tedim khua ah suak a,AD 1894 May 7, ni a kipanin Ukpi sem hi.Ama kum ham na leh adam lohna paulam-in England kumpi tung ah a ngetna bangin A.D 1934 September 5 ni-in ama Ukpi za atapa Pum Zamang” tungah a ap na ding phalna kumpi in na pia hi.

Kumpi in ama dam loh na thu a zakciang in ,Khamtung Mangpi Col.Burne in A.D 1934 September 3, ni-in va veh a,Tedim a om Vuandok Bankie in A.D.1934 September 9, ni-in va veh hi. A natna bawlsak dingin Tedim zato Siavuanpa leh zato nasemte pai uh a, acing dingin Sgt. Thangtun”makaih na tawh Tedim palikte apaisak hi.AD 1934 Semptember 10, ni-in amah in hong nusia a, asih ni-in Zogam sung aom zumkhempeuh ni2 sung kikhak hi.

A sih ma AD 1934 September 9-14 nidong ni 6 sung vanpi mau suak hi, September 14 ni-in ki hinglap a ,AD 1935 April kha ciangin, a tapa Pum Zamang leh a sanggam a U leh a naute in sial 75, lawi 18,bawng11, leh sakol1 tawh kua sah a sat uhhi.

Ama khan”sungin Khamtung ngeina ahi gal-aih, sa-aih,tong leh lam ,zunun sanunte a khit banah a zum innding Tonzang innpi huangsungah, a tuam vilvelin dawl3 apha khat lamin innka dolcial dawhin, ahuang khempeuh leisek kulh tawh umhi.

Tua banah Tedim khua-ah AD 1920 Kumin zum innding dawl 2 apha inn khat lam a, Pum Zamang in Ukpi a sep hun sung dongin vaihawm na innin ki zanghi.
Hau Cin Khup Ukpi a sep sungin, anau nu pasal Vumkhaupau upapi sem dingin Laitui khuapan in Tonzang khua ah pi hi.
Lungdam


Sr;Sianzuun, Tonzang Times